بصیرت آفرینی قرآن

راه دست یابی به بصیرت قرآنی

نخستین گام در بهره بردن از نور و هدایت قرآن و بازشدن چشم بصیرت، تلاوت و تدبّر در آیات قرآن کریم است.

خدای تعالی افزون بر تأکید مکرر بر تفکر، تعقّل و اندیشه ورزی، هدف نزول قرآن را تدبّر، تذکر و پندگیری از آن معرفی می کند و مؤمنان را به تدبّر در قرآن فرا می خواند:

کتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیک مُبَارَک لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَلِیتَذَکرَ أُولُوا الْأَلْبَابِ (ص: 29)

کتابی مبارک است که آن را بر تو نازل کرده ایم تا در آیاتش بیندیشید و خردمندان از آن پند گیرند.

طبرسی در مجمع البیان می گوید: این سخن از پیامبراکرم صلی الله وعلیه وآله شهرت یافته است که چون آیات: ان فی خلق السموات و الارض... (سوره بقره، 190 - 191) نازل گردید، فرمود:

ویل لمن لاکها بین فکیه ولم یتامّل ما فیها(مجمع البیان، ج 2، جزء سوم، ص 297)

وای بر کسی که این آیات را در دهانش بگرداند [بخواند] و در آنچه در آن آمده نیندیشد.

فراوان بوده اند کسانی که با شنیدن آیه ای از قرآن کریم و اندیشه در آن بصیرت یافته و دگرگون گشته اند. فضیل بن عیاض در آغاز، راهزنی بود که همه از او در وحشت بودند. شبی از دیوار خانه ای بالا می رفت؛ از کسی شنید که تلاوت می کرد:

أَلَمْ یأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ (حدید: 16)

آیا مؤمنان را وقت آن نرسیده که دل هایشان برای یاد خدا و آن سخن حق که نازل شده است، خاشع شود؟

این آیه در جان فضیل نفوذ کرد و او را به خود آورد و بیدار ساخت. گفت: قسم به خدا که وقت آن رسیده است و از همانجا مسیر زندگانیش را عوض کرد و راه عبادت و زهد پیش گرفت.(تفسیر روح البیان، شیخ اسماعیل حقی بروسوی، ج 9، ص 365؛ سفینة البحار، آقا شیخ عباس قمی رحمهم الله، ج 7، ص 103. کتب رجال فضیل را یکی از روایان موثق از امام صادق علیه السلام و از زهاد معروف معرفی می کنند. کتاب »مصباح الشریعة« درباره روایات امام صادق علیه السلام منسوب به اوست، وی در پایان عمر در جوار کعبه می زیست و همانجا در روز عاشورا بدرود حیات گفت)

عالمان مسلمان با تأسّی و یاری گرفتن از سیره و سخنان پیامبر اسلام صلی الله وعلیه وآله و امامان معصوم علیه السلام، آداب گوناگون ظاهری و باطنی برای تلاوت قرآن بیان کرده اند. رعایت این آداب فکر و جان قاری را برای دریافت پیام الهی و تابش نور بصیرت آماده می سازد.

وضو داشتن هنگام تلاوت قرآن، نشستن با ادب و احترام روبه قبله، پناه بردن به خدا از شیطان، ترتیل و گریه، برخی از آداب ظاهری تلاوت قرآن هستند. درک عظمت سخن حق و لطف و رحمت او به بندگان در نزول قرآن، رعایت محضر خدای تعالی که قرآن کلام اوست، حضور قلب و پرهیز از پراکندگی فکری و قلبی، تدبّر در معانی سخن حق، خود را مخاطب قرآن قراردادن، تأثیر پذیرفتن از آیات خوف و رجاء، ارتقاء در تلاوت قرآن تا به آن درجه که گویا قاری، قرآن را از خدای متعال می شنود، از جمله آداب باطنی تلاوت قرآن است.(حقایق، ملامحسن فیض کاشانی، ص 248 - 257)

تدبّر از جمله آداب مهم تلاوت قرآن است که بدون آن نمی توان به بصیرت رسید. خدای تعالی پیامبر اکرم صلی الله وعلیه وآله را به ترتیل در تلاوت قرآن دعوت می کند، چرا که خواندن قرآن به آرامی و ترتیل زمینه را برای اندیشه در آن فراهم می سازد.(مزمل (73)، آیه 4)(حقایق، ص 25)

عالمان اخلاق تکرار آیات قرآن را در نماز و غیر آن برای تدبّر بیشتر در آن سفارش می کنند.(همان)

ابوذر می گوید:

پیامبر اکرم صلی الله وعلیه وآله ما را برای نماز شب بیدار می ساخت. پیامبرصلی الله وعلیه وآله شبی به نماز ایستاد و آیه کریمه »إِن تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُک وَإِن تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّک أَنتَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ« را(مائده (5)، آیه 118؛ اگر آنان را عذاب کنی بندگان تو هستند و اگر آنان را بیامرزی تو پیروزمند حکیمی)

تکرار می کرد.(حقایق، ص 250)

تکرار برخی آیات قرآن در سیره امامان معصوم علیه السلام نیز آمده است. زهری می گوید:

امام سجادعلیه السلام فرمود: اگر تمام اهل زمین بمیرند و من تنها بمانم وحشتی به من دست نمی دهد پس از آن که قرآن با من است و امام آنگاه که »مالک یوم الدین« را می خواند این آیه را تکرار می کرد تا آنجا که نزدیک بود روح از بدنش خارج گردد.(اصول کافی، ج 2، ص 602؛ تکرار برخی از آیات و سوره ها به تعداد معین در نمازهای مستحبی وارد شده است، همانند تکرار دویست بار سوره توحید در نماز حضرت علی علیه السلام یا تکرار دویست بار ایاک نعبد و ایاک نستعین در نماز امام زمان علیه السلام)

گفتنی است حقیقت انسانی تنها در حواس ظاهری و باطنی و عقل و اندیشه او خلاصه نمی گردد. حقیقت انسان را قلب و روح و سرّ وجودی او می سازند و حواس ظاهری و باطنی و عقل و خیال از شئون و مراتب پایین تر وجود او هستند. از این نگاه، در تلاوت قرآن و تدبّر در آن برای رسیدن به عمق سخن خدا، افزون بر حواس ظاهری و باطنی باید با تمام هستی و قلب و روح در محضر خدای تعالی و در خدمت قرآن بود.

یکی از اسرار تکرار آیات قرآن کریم در نماز و غیر آن در سیره حضرات معصومین علیهم السلام در این نکته نهفته است. روایت شده که امام صادق علیه السلام در نماز تلاوت قرآن می کرد و مدهوش می شد چون به خود می آمد از آن حضرت سببش را می پرسیدند می فرمود:

پیوسته آیات قرآن کریم را تکرار می کردم تا به حالتی رسیدم که گویی آیات را از سوی نازل کننده آن به عیان شنیدم و توان بشری مکاشفه جلال الهی را تاب نیاورد.(چهل حدیث، امام خمینی رحمهم الله، ص 434، به نقل از: کتاب فلاح السائل، علی ابن طاووس، ص 107 - 108)

نظرات شما عزیزان: